Getnaður

Getnaður

Getnaður er þegar þungun verður til við samruna sáðfrumu og eggfrumu. Til að getnaður eigi sér stað þarf sáðfruma að komast í snertingu við eggfrumu og frjóvga hana. Það gerist (langoftast) við samfarir þar sem typpi fer inn í leggöng. Óléttu er hægt að staðfesta þegar frjóvgaða eggið sest í legslímuna - vanalega 2-3 vikum eftir að samfarir áttu sér stað.

Talað er um meðgöngur í vikum og dögum og er byrjað að telja frá fyrsta degi síðustu blæðinga - þó svo að sá dagur sé fyrir getnaðinn sjálfan!

Til eru getnaðaraðferðir sem framkvæmdar eru af læknum en það er oftast nýtt af þeim sem eiga erfitt með hefðbundinn getnað eða eru ekki í sískynja og gagnkynhneigðu sambandi. 

Hvenær á getnaður sér stað?

Getnaður verður í kringum tíma egglos. Það þýðir að egg ferðast frá eggjastokkunum (eggið losnar) og út í eggjaleiðarana, og þar getur eggið hitt sæðisfrumu og frjóvgast.

Í kjölfarið á því að manneskja byrjar á blæðingum við kynþroska getur getnaður orðið, þar sem blæðingar eru fylgifiskur eggloss.

Ef tíðahringurinn er reglulegur eru allar líkur á að egglos eigi sér stað í hverjum mánuði og þá yfirleitt á svipuðum tíma innan tíðahringsins. Í óreglulegum tíðahring getur egglos átt sér stað nánast hvenær sem er en langoftast er gengið út frá því að egglos eigi sér stað um það bil 14 dögum áður en blæðingar hefjast. ​

Vegna þess hve óreglulegur tíðahringurinn er hjá flestum, þá er frekar áhættusamt að stunda samfarir án getnaðarvarna þrátt fyrir að þú haldir að þú vitir hvenær þú hefur egglos. Mestar líkur á getnaði eru dagana í kringum egglos. Aðrir dagar í tíðahringnum eru "öruggari" dagar, settir innan gæsalappa þar sem getnaður getur átt sér stað hvenær sem er í tíðahringnum - meira að segja þegar maður er á blæðingum eða rétt eftir blæðingar.

Sáðfrumur geta lifað í nokkra daga eftir samfarir og egg geta legið í eggjaleiðurum í nokkurn tíma. Því er mesta öryggið í að nota getnaðarvarnir nema stefnt sé á að eignast barn. 

Hvernig á getnaður sér stað?

Þetta byrjar eins og minnst var á með sáðfrumu og eggfrumu. Sáðfrumur eru myndaðar í eistunum og eggfrumur í eggjastokkum.

Við egglos losnar eitt þroskað egg frá eggjastokkunum og ferðast í átt að leginu um eggjaleiðarana. Þetta ferðalag tekur 12-24 klst. og á meðan er eggið að bíða eftir að hitta sáðfrumu. Við sáðlát sprautast sáðfrumur upp í leggöngin, þær synda inn í legið og þaðan inn í eggjaleiðara þar sem þær hitta eggið.

Sáðfruman getur lifað í allt að 6 daga á meðan hún leitar að egginu en deyr svo ef það verður engin frjóvgun. Ef frjóvgun tekst fer frjóvgaða eggið (kallað fósturvísir) lengra niður eggjaleiðara og alla leið í legið. Þar festist fósturvísirinn í legslímuna og myndar hormón sem koma í veg fyrir blæðingu - því ef blæðingar ættu sér stað þá myndi fósturvísirinn losna. Þess vegna stöðva blæðingar á meðgöngu.

Fyrstu vikurnar

Fyrstu vikurnar

Hér má sjá fósturvísinn - klasi af frumum sem hefur fest sig við legslímuna. Á þessum tímapunkti geta óléttupróf greint óléttuna en vanalega eru seinkaðar blæðingar aðal einkennin á þessum tíma. 

Spurt og svarað um getnað

Hvernig veit ég ef ég er ólétt/ur?

Helstu einkenni þungunar eru þau að blæðingar stoppa, spenna og eymsli í brjóstum, þreyta og ógleði. Ef grunur vaknar um þungun er fyrsta skrefið að fá það staðfest. Ein leið til þess er að kanna það með þungunarprófi. Þau fást í apótekum og sumum matvöruverslunum, bensínstöðvum og netverslunum (til dæmis á vefsíðum apóteka).

Við þungun myndast hormón (human chorionic gonadotrophin, HCG) í líkamanum sem þungunarprófin finna í þvagi. Þungunarpróf er áreiðanlegt ef farið er nákvæmlega eftir leiðbeiningunum sem fylgja prófinu.

Hvenær á ég að taka þungunarpróf?

Flest þungunarpróf eru marktæk frá þeim degi sem tíðablæðingar áttu að hefjast, almennt er það um tveimur vikum eftir getnað/egglos. Ef þú veist ekki hvenær næstu blæðingar ættu að byrja er ráðlegt að gera þungunarpróf þremur vikum eftir óvarðar samfarir.  

Þungunarpróf getur verið falskt neikvætt ef það er tekið of snemma því þá er hormónið hCG ekki byrjað að myndast í líkamanum!

Hvernig þungunarpróf virkar

Get ég orðið óléttur þó ég sé trans-maður að taka testósterón?

Það eru ekki margar heimildir um trans menn sem verða óléttir á meðan full meðferð með hormónum er í gangi. Hinsvegar geta trans menn sem stöðva meðferð og hafa ekki farið í aðgerð á kynfærum ennþá orðið óléttir þegar meðferð hefur verið stöðvuð nógu lengi.

Breytast líkurnar á barni ef stelpan er á túr?

Það er mjög ólíklegt að verða ólétt á túr, en fræðilega er mögulegt að egglos verði 2-3 dögum eftir túr og þar sem sáðfrumur geta lifað í allt að 6 daga inni í legi/eggjaleiðurum þá getur frjóvgun átt sér stað.

Hvað á ég að gera ef ég fæ jákvætt þungunarpróf?

Ef þungunarprófið er jákvætt er nokkuð öruggt að um þungun sé að ræða. Mælt er með að hringja í sína heilsugæslustöð og panta fyrsta viðtal í meðgönguvernd. Fyrsta viðtal fer yfirleitt fram á 8.-12. viku meðgöngu.

Ég get ekki hugsað mér að bíða eftir fyrsta tíma fram á 8.-12. viku meðgöngu. Er hægt að fá tíma fyrr?

Já, þú getur farið í snemmsónar. Hægt er að staðfesta þungun í legi í snemmsónar um það bil 7 vikum frá fyrsta degi síðustu blæðinga. Þú getur pantað tíma hjá kvensjúkdómalækni eða ljósmóður sem framkvæmir sónarskoðanir. Hafðu í huga að snemmsónar hjá einkaaðila er kostnaðarsamari en hefðbundin mæðravernd á heilsugæslu.

Ef spurning er um meðgöngulengd, einkenni þungunar eða annað tengt meðgöngunni ætti að ráðfæra sér við ljósmóður eða lækni fljótlega eftir að þungun er staðfest. Ljósmæður á heilsugæslustöðvum bjóða upp á símatíma, svara spurningum og veita ráðleggingar.

Ef ég fæ neikvætt þungunarpróf, er ég þá pottþétt ekki ólétt?

Ekki endilega, það er mögulegt að þú sért ólétt þrátt fyrir að þungunarprófið hafi verið neikvætt. Ef þú tekur prófið áður en þú áttir að byrja á túr getur það verið neikvætt þó svo að þungun sé til staðar. Ef grunur er um þungun þrátt fyrir neikvætt þungunarpróf er gott að endurtaka prófið viku síðar. Ef það er líka neikvætt og tíðablæðingar ekki byrjaðar er mælt með að ræða við lækni.

Ég er ólétt. Á ég að taka einhver sérstök vítamín eða fæðubótarefni?

Mælt er með að taka D-vítamín og fólattöflur (fólasín, fólínsýra, fólín) daglega á meðgöngu, eða að minnsta kosti fyrstu 12 vikurnar. Nægar birgðir af fólati lágmarka líkur á alvarlegum fósturgöllum í miðtaugakerfi.

Aðrar ráðleggingar

Ekki er mælt með notkun tóbaks/nikótíns, áfengis eða annarra vímuefna á meðgöngu. Ef erfiðlega reynist að hætta neyslu tóbaks/nikótíns, áfengis eða vímuefna án aðstoðar, ætti að leita ráða hjá ljósmóður eða lækni á heilsugæslunni sem fyrst.

Viltu vita meira?

Ef þér finnst þú ennþá ekki vita nóg eða þinni spurningu var ekki svarað, ekki hika við að hafa samband!