KYNÞROSKINN
Kynþroskaaldurinn er það tímabil þegar kynfærin byrja að þroskast og starfa. Líkaminn breytist úr líkama barnsins í líkama fullorðins einstaklings sem getur fjölgað sér.
Hvenær byrjar kynþroskinn?
Það er mismunandi milli einstaklinga hvenær kynþroskinn byrjar, hann getur byrjað um 8 ára aldurinn hjá einhverjum en ekki fyrr en 18 ára hjá öðrum.
Algengast er þó að kynþroskinn byrji 11-13 ára og yfirleitt hefst kynþroskinn heldur fyrr hjá þeim með XX litninga.
Kynþroskatímabilið varir frá einu ári upp í fimm ár.
XX eru orðnir kynþroska þegar þeir byrja að hafa blæðingar.
XY eru orðnir kynþroska þegar þeir fá sáðlát.
Hvað er þessi kynþroski?
Hormón eru efni í líkamanum sem valda þeim breytingum sem verða við kynþroskann.
Í höfðinu er kirtill sem heitir heiladingull sem sendir frá sér hormón sem berst til kynkirtlanna.
Kynkirtlarnir, eggjastokkar hjá stelpum (XX) og eistu hjá strákum (XY), hefja þá framleiðslu kynhormóna. Kynhormón XX er estrógen og kynhormón XY er testósterón.
Kynhormónin berast með blóðinu á ýmsa staði í líkamanum og valda breytingum.
Kynþroski hjá stelpum/XX einstakling
Breytileiki
Kynþroski getur hafist á aldrinum 8-18 ára. Þetta er mikið aldursbil og mörgum finnst óþægilegt að vera fyrstir, eða seinastir, til að ganga í gegnum þessar breytingar.
Mikilvægt er þó að muna að allir ganga í gegnum þær og fólk er misjafnlega fljótt að þroskast. Það eru í raun aðallega erfðir sem stjórna hversu fljótt við þroskumst og því aldrei skömmustumál hvenær þetta á sér stað.
Það getur verið mjög gott að opna sig við einhvern eldri eða vini sína til að fá ráð eða bara ræða líðan í kringum þetta skrýtna ferli.
Hár og rakstur
Þegar hár byrja að vaxa á líkamanum er það merki um að hann sé að þroskast. Hár vex á kynfærum (skapahár), undir höndum, á fótleggjum og handleggjum. Það er misjafnt eftir einstaklingum hversu mikið af líkamshárum vex og hvenær þau byrja að vaxa, oftast er það á aldrinum 9-13 ára.
Rakstur
Rakstur er alls ekki nauðsynlegur og persónubundið hvort fólk vilji raka kynfæri/handleggi/fótleggi.
Þú skalt passa vel upp á hreinlætið þegar þú ert að raka þig. Vertu með nýtt eða amk. hreint blað í rakvélinni. Rakaðu þig í sturtu þegar húðin er heit og blaut. Notaðu rétta tegund af raksápu og svo gæti verið gott að nota þess á milli svona kornasápu eða skrúbb til að hreinsa húðina og koma í veg fyrir að ný hár vaxi inn í húðina.
Það eru til bakteríu eyðandi krem sem gætu hjálpað og sérstök krem sem mælt er með að nota eftir rakstur.
Húðin við kynfærin er viðkvæm og því þarf að vanda sig mjög við umhirðu húðarinnar. Ef það eru að koma kýli á húðina, bólga og húðin verður heit og rauð þá þarftu að fara til læknis og fá sýklalyf, töflur eða krem.
Útferð
Ljóst eða gulleit slím kemur frá leggöngum. Þetta kallast útferð og er hluti af eðlilegri starfssemi legganganna. Eins og stýrur í augum, þá er þetta leið píkunnar til að hreinsa sig!
Vegna hormónabreytinga er eðlilegt að útferð hefjist um 6 mánuðum áður en blæðingar byrja.
Það er alltaf einhver lykt af útferð og hún er ólík eftir fólki. Það þýðir ekki að um óhreinindi sé að ræða og það þarf ekki að þrífa píkuna með meiru en vatni. Sápur geta haft verri áhrif á bakteríuflóru í leggöngunum.
Lykt er eðlileg - en ef þér finnst hún breytast mikið og/eða kláði eða sviði fylgir þá er ráðlegt að leita læknis eða ráðfæra sig við hjúkrunarfræðing.
Brjóst
Á kynþroskatímabilinu byrja brjóst að myndast. Brjóstin þroskast í tveimur skrefum. Fyrsti hluti þroskans kemur á kynþroskaaldrinum þegar brjóstin stækka en seinna þroskaferli brjóstanna kemur ef þú verður barnshafandi.
Algengast er að brjóstin byrji að myndast um 10-11 ára aldurinn en getur auðvitað byrjað fyrr eða seinna. Myndun brjósta byrjar sem smá bólga undir geirvörtunum. Á meðan brjóstin eru að þroskast/stækka er eðlilegt að finna fyrir eymslum í þeim. Þá finnst sumum gott að vera í toppi eða brjóstahaldara til stuðnings. Brjóstin eru um 4-5 ár að þroskast. Lögun og stærð brjósta breytist meðal annars eftir þyngd og erfðum.
Stærð brjósta
Eins og allt annað á líkamanum eru brjóst mismunandi og ólík. Sum eru stór og önnur lítil. Hægra og vinstra brjóst geta meira að segja verið mismunandi, sérstaklega á meðan þau eru að þroskast. Stór, lítil eða óregluleg - þau eru öll hluti af líkamanum sem við eigum að elska.
Brjóstnám (brjóstin alveg fjarlægð) er aðgerð sem aðallega transfólk eða kynsegin aðilar undirgangast, eða þeir sem hafa fengið eða eru í áhættu á að fá brjóstakrabbamein.
Svitamyndun
Svitakirtlar eru dreifðir um yfirborð húðarinnar og verða þeir virkari á kynþroskaárunum. Sviti er vökvi sem inniheldur vatn, sölt og úrgangsefni sem myndast í svitakirtlunum. Meginhlutverk svitans er að hafa stjórn á líkamshitanum og losa líkamann við úrgangsefni.
Svitakirtlar eru allstaðar en mest svitamyndun er undir höndum, á fótum, milli læra og stundum undir brjóstum.
Líkamslykt
Svitinn sjálfur er lyktarlítill en ef hann fær að liggja á húðinni í nokkrar klukkustundir ná bakteríur að starfa í svitanum og það veldur svitalykt.
Því er nauðsynlegt að fara reglulega í sturtu, t.d. annan til þriðja hvern dag og alltaf eftir áreynslu. Það er ekki nauðsynlegt að nota alltaf sápu við daglegan þvott og alltaf ætti að nota hana í hófi.
Svitalyktareyðar geta hjálpað og til eru margar ólíkar gerðir. Sumum finnst hjálpa að raka líkamshár undir höndum en það er persónubundið.
Tíðahringurinn
Eðlilegur tíðahringur getur verið frá 21 til 35 dagar. Tíðahringurinn er að meðaltali 28 dagar. Sjá meira um æxlunarliffæri.
Fyrsti dagur tíðahringsins er sá dagur þegar blæðingar byrja. Miðað við 28 daga tíðahring gildir eftirfarandi:
-
Á 7. degi byrja eggjastokkar að þroska egg og undirbúa egglos.
-
Á 11-16 degi verður egglos, það er að egg losnar úr eggjastokk í eggjaleiðara. Eftir það ferðast egg frá eggjaleiðara og niður í leg.
-
Slímhúð legsins þykknar til að taka á móti frjóvguðu eggi. Frjóvgist eggið ekki þynnist slímhúðin á ný og blæðingar byrja.
Óháð lengd tíðahringsins líða um það bil 14 dagar frá egglosi að næstu blæðingum.
Þetta ferli á sér stað þar til blæðingar hætta við tíðahvörf (meðalaldur 51 árs).
Blæðingar
Algengast er að fyrstu blæðingar komi á aldrinum 11-13 ára. Það er samt eðlilegt að byrja á túr allt frá 8 ára aldri á meðan sumir byrja í kringum 18 ára. Fyrstu blæðingar eru yfirleitt mjög litlar - oftast bara brúnn blettur sem kemur í nærbuxurnar. Blæðingar eru merki um kynþroska og að allir hlutar kynfæranna séu byrjaðir að starfa eðlilega. Þá er hægt að verða óléttur ef samfarir eru stundaðar án getnaðarvarna.
Blæðingar hjá flestum standa í 3 til 7 daga og koma á um það bil 28 daga fresti eða í byrjun hvers tíðahrings.
Það er misjafnt hversu mikið blóð kemur í hverjum blæðingum en oftast er það ekki nema hálfur bolli. Þetta blóðtap hefur því sjaldan áhrif á líkamann en getur þó gert það ef járn skortir í fæðuna.
Hægt er að nota dömubindi, túrtappa eða álfabikar til að taka við blóðinu meðan á blæðingum stendur. Blæðingar eiga ekki að hindra fólk frá að gera neitt sem það gerir vanalega.
Mjög algengt er að blæðingar séu óreglulegar fyrstu 2 árin eftir að þær byrja. Það þýðir að þá koma blæðingarnar ekki einu sinni í mánuði. Stundum geta liðið allt að 2-3 mánuðir á milli blæðinga. Það getur tekið ca. 2 ár að fá reglulegan tíðahring, þangað til er líkaminn að aðlagast hormónum. Það er gott að merkja blæðingar inn á dagatal til að fylgjast með tíðahringnum.
Tíðaverkir
Sumir finna fyrir verkjum í kviðnum nokkrum dögum fyrir blæðingar og/eða meðan á þeim stendur. Það eru efni í líkamanum (prostaglandín) sem valda þessum verkjum með því að láta sléttu vöðvana í leginu dragast saman.
Þessir verkir geta verið mismiklir en vanalega eiga verkjalyf eins og paratabs og íbúfen að slá á verkina. Ef verkirnir hamla fólki verulega og venjuleg verkjalyf slá ekki á, gæti verið sniðugt að leita til læknis eða kvensjúkdómalæknis. Sumir sjúkdómar geta valdi óeðlilega slæmum verkjum eins og legslímuflakk eða fjölblöðrueggjastokka heilkenni. Miklir verkir geta líka verið ástæða til að byrja á getnaðarvörn sem stöðvar allar blæðingar - aftur er sniðugt að leita þá til læknis.
Bólumyndun í húð, aum brjóst, þreyta, verkir í baki og óreglulegar hægðir geta m.a. fylgt fyrirtíðaverkjum.
Gott ráð við tíðaverkjum er að setja hitapoka yfir neðri hluta kviðsins, nudd á neðri hluta baksins eða taka verkjatöflur. Hreyfing hefur líka góð áhrif á tíðaverki ásamt kynlífi ef að fólk treystir sér til. Kynlíf á blæðingum er ekki hættulegt en það þarf að nota getnaðarvarnir til að koma í veg fyrir óléttu.
Kynþroski hjá strákum/XY einstakling
Breytileiki
Kynþroski hefst oftast á aldrinum 9 til 15 ára. Það er einstaklingsbundið hvenær kynþroskinn hefst en það stjórnast mest af erfðum.
Flestir ná fullum kynþroska á aldrinum 15 til 18 ára en eftir það eiga þeir samt eftir að hækka.
Mikilvægt er að muna að allir ganga í gegnum þessar breytingar og fólk er misjafnlega fljótt að þroskast. Það eru í raun aðallega erfðir sem stjórna hversu fljótt við þroskumst og því aldrei skömmustumál hvenær þetta á sér stað.
Það getur verið mjög gott að opna sig við einhvern eldri eða vini sína til að fá ráð eða bara ræða líðan í kringum þetta skrýtna ferli.
Hár og rakstur
Hár byrja að vaxa á líkamanum þegar kynþroskinn fer af stað og er merki þess að líkaminn er að þroskast. Hár vex á kynfærum, undir höndum, á fótleggjum, handleggjum, bringu og í andliti (skegg). Það er misjafnt hvenær líkamshár byrja að vaxa og hversu mikið vex.
Rakstur
Rakstur er alls ekki nauðsynlegur og persónubundið hvort fólk vilji raka skegg/kynfæri/handleggi/fótleggi o.fl. Sumir vilja kannski bara snyrta hárin en ekki raka þau alveg niður að húð.
Þú skalt passa vel upp á hreinlætið þegar þú ert að raka þig. Vertu með nýtt eða amk. hreint blað í rakvélinni. Rakaðu þig þegar húðin er heit og blaut, annaðhvort í sturtu eða við vaskinn. Notaðu rétta tegund af raksápu og svo gæti verið gott að nota þess á milli svona kornasápu eða skrúbb til að hreinsa húðina og koma í veg fyrir að ný hár vaxi inn í húðina.
Það eru til bakteríu eyðandi krem sem gætu hjálpað og sérstök krem sem mælt er með að nota eftir rakstur.
Húðin við kynfærin er viðkvæm og því þarf að vanda sig mjög við umhirðu húðarinnar. Ef það eru að koma kýli á húðina, bólga og húðin verður heit og rauð þá þarftu að fara til læknis og fá sýklalyf, töflur eða krem.
Sáðlát í svefni
Að hafa sáðlát í svefni er oft kallað að hafa blauta drauma. Það er eðlilegt og flestir upplifa sáðlát í svefni en það eldist af þeim.
Að fá sáðlát í svefni þarf ekki að tengjast kynferðislegum draumum.
Standpína
Röddin
Á kynþroskaárunum breytist röddin og byrjar að dýpka. Það er testósterón sem veldur breytingunni í röddinni eins og öðrum breytingum sem verða á líkamanum.
Barkakýlið sem staðsett er í hálsinum stækkar og inni í því eru raddböndin sem lengjast og þykkna. Meðan á því stendur getur verið erfitt að hafa stjórn á röddinni. Hún getur hljómað ýmist skræk, rám eða djúp. Yfirleitt stendur þetta yfir í nokkra mánuði á meðan líkaminn er að venjast því að hafa stóran barka og þykk og löng raddbönd.
Talað er um að vera í mútum þegar röddin er að breytast og verður ýmist skræk, rám eða djúp. Flestir ganga í gegnum þessa breytingu og geta því lent í því að röddin breytist þegar verið er að tala við einhvern.
Svitamyndun
Svitakirtlar eru dreifðir um yfirborð húðarinnar og verða þeir virkari á kynþroskaárunum. Sviti er vökvi sem inniheldur vatn, sölt og úrgangsefni sem myndast í svitakirtlunum. Meginhlutverk svitans er að hafa stjórn á líkamshitanum og losa líkamann við úrgangsefni.
Svitakirtlar eru allstaðar en mest svitamyndun er undir höndum, á fótum, milli læra og stundum undir brjóstum.
Líkamslykt
Svitinn sjálfur er lyktarlítill en ef hann fær að liggja á húðinni í nokkrar klukkustundir ná bakteríur að starfa í svitanum og það veldur svitalykt.
Því er nauðsynlegt að fara reglulega í sturtu, t.d. annan til þriðja hvern dag og alltaf eftir áreynslu. Það er ekki nauðsynlegt að nota alltaf sápu við daglegan þvott og alltaf ætti að nota hana í hófi.
Svitalyktareyðar geta hjálpað og til eru margar ólíkar gerðir. Sumum finnst hjálpa að raka líkamshár undir höndum en það er persónubundið.
Sæði
Á kynþroskaárunum byrja eistun að framleiða sáðfrumur sem eru kynfrumur karla, einnig framleiða þau testósterón (kynhormón karla).
Sæði er hvítur og slímkenndur vökvi sem kemur úr typpi við sáðlát - í því eru sáðfrumur ásamt vökva frá blöðruhálskirtli og sáðblöðru sem blandast saman í sáðrásinni. Sjá meira um æxlunarlíffæri.
Við sáðlát losna milljónir sáðfruma út úr typpinu, að meðaltali 200-300 milljónir sáðfruma. Aðeins þarf eina sáðfrumu til að frjóvga egg. Eina leiðin til að koma í veg fyrir þungun er að nota getnaðarvarnir.
Sáðfrumurnar sjást ekki í sæðinu með berum augum heldur þarf smásjá til að sjá þær. Sæði er yfirleitt hvítt eða grágult á litinn og er ýmist matt eða gegnsætt. Sæði getur haft salt, beiskt eða sætt bragð. Það getur verið þykkt, kekkjótt og klístrað. Með öðrum orðum þá getur sæði verið mismunandi milli einstaklinga. Bragðið getur meira að segja verið mismunandi og fer það oftast eftir mataræði einstaklingsins, hvort hann reykir, drekkur áfengi eða tekur einhver lyf.
Meðalmagn við hvert sáðlát er ein teskeið en það getur verið minna hjá sumum og meira hjá öðrum. Ef stutt er frá seinasta sáðláti gæti magnið verið minna. Eins ef það er langt síðan þá getur magnið orðið meira en svo þarf það ekki endilega að vera þannig. Magn sæðis segir ekkert til um hversu margar sáðfrumur eru í sæðinu.
Við örvun stækkar typpið og verður stinnt. Æðarnar í typpinu víkka og blóð safnast fyrir.
Typpið verður svolítið eins og blaðra sem búið er að blása upp með blóði. Standpína kallast stundum bóner eða holdris.
Oft er það kynferðisleg örvun, líkamleg eða andleg (hugsanir), sem leiðir til standpínu, en standpína getur líka orðið til af sjálfu sér. Standpína er ósjálfvirkt viðbragð og því miður er ekki hægt að hafa beina stjórn á standpínum, ekki frekar en hægt er að stýra þarmahreyfingunum sínum. Standpínur geta komið og farið eins og þeim sýnist.
Standpínur eru mjög eðlilegt líkamlegt viðbragð. Þær geta komið óumbeðnar hvenær sem er, á hvaða aldri sem er. Standpínur geta meira að segja komið í fóstrum sem hafa ekki enn verið fædd. Óumbeðnar standpínur eru vanalega algengari á unglingsárunum þegar hormónar eru í fullu fjöri. Vegna þess að standpínur geta líka verið til marks um kynferðislega örvun þykja óumbeðnar standpínur stundum vandræðalegar.
Standpínur koma og fara líka í svefni og það er mjög algengt að vakna í fullri reisn, sem á ensku kallast „morning wood“. Ástæðan fyrir nætur-standpínum er ekki alveg á hreinu, mögulega er það vegna þess að magn hormóna í líkamanum breytist í svefni, en líka er mögulegt að það sé til að koma í veg fyrir að maður pissi á sig.
Útlit standpínu getur verið mjög breytilegt milli einstaklinga. Hjá sumum lengist typpið mikið, hjá sumum lengist typpið minna. Typpi í reisn getur vísað upp, fram, niður, eða á ská. Typpið getur verið beint eða sveigt upp, niður, eða á ská. Sveigja á standpínu er algeng.
Oftast þarf standpínu til að hægt sé að fá fullnægingu, þó að sumir geti að vísu fengið fullnægingu án hennar. Í kjölfar fullnægingar kemur vanalega sáðlát ef einstaklingur er kominn á kynþroskaskeiðið. Eftir fullnægingu verður typpið lint á ný. Fæstir geta fengið standpínu aftur fyrr en eftir að minnsta kosti 15 mínútur, á því tímabili getur typpið verið mjög viðkvæmt og jafnvel sárt að reyna að örva það.
Hvers lags útferð úr píku er eðlileg og hvað er óeðlilegt?
Útferð er einstaklingsbundin og því er gott að þekkja sína útferð, ef hún breytist (áferð, lykt, litur og magn) er sniðugt að leita til læknis.
Get ég pissað með túrtappa?
Já! Túrtappinn fer inn í leggöngin en þvagið kemur út um þvagrásina.
Er hættulegt að sofa með túrtappa? En stunda kynlíf?
Það er ekki mælt með því þar sem túrtappi ætti ekki að vera lengur en 8 klst inni í einu. Það er sjaldnast hættulegt að gleyma honum í nokkra klukkutíma til eða frá en alltaf best að skipta innan þessa tíma. Mestar líkur eru á að fá sveppasýkingu - ef það gerist oft gæti verið sniðugt að skipta í álfabikar eða dömubindi.
Best er að fjarlægja túrtappa fyrir kynlíf, því annars getur hann þrýstst lengra upp í leggöngin og þá getur verið mjög erfitt að ná í hann síðar.
Ef ég get ekki sett í mig túrtappa, eru leggöngin of þröng?
Það þarf ekki að vera, stundum er túrtappinn settur nógu langt inn eða honum er beint í vitlausa átt. Annar fótur upp á klósettsetu, slaka vel á vöðvum kringum leggöng og hægt að setja vaselín efst á túrtappann. Þolinmæði kemur manni langt. Svo er sniðugt að prófa ólíkar stærðir ef allt annað virkar ekki.
Af hverju kemur alltaf typpaostur undir kónginn? Er hann hættulegur?
Typpaostur/smegma/reðurfarði er samansafn af dauðum húðfrumum, olíu húðarinnar og raka. Hann kemur fram undir forhúðinni og safnast saman ef hann er ekki þrifinn.
Typpaostur er þarna til að halda raka á kóngnum en gott er að þrífa hann reglulega í sturtu (bara með vatni) upp á hreinlæti og lykt.
Hver er meðalstærð á typpi?
Erfitt er að mæla meðalstærð typpa. Typpi eru einnig misstór í slökun eða í reisn. Typpi geta verið allt frá 2cm til 20cm stór.
Á að vera fjólublá lína undir typpi?
Það er mjög eðlilegt. Þetta er bláæð sem er til staðar í öllum typpum en getur verið sýnilegri hjá sumum útaf þykkt og lit húðar.
Ef þér finnst þú ekki ennþá vita nóg eða þinni spurningu var ekki svarað, ekki hika við að senda okkur línu!